دریاچه‌های سراسر جهان رو به نابودی اند. چرا؟ و چه می توان کرد؟[1]

منبع: وبسایت برنامه محیط زیست ملل متحد

 https://www.unep.org/news-and-stories/story/lakes-around-world-are-decline-heres-why-and-what-can-be-done-about-it

تاریخ انتشار: 27 آگوست 2025

مترجم: حمیدرضا زرنگار

بر اساس یک مطالعه وسیع، بیش از یکصد میلیون دریاچه در سراسر زمین پراکنده اند. اما بسیاری از آن ها دیگر مانند گذشته نیستند. از بولیوی گرفته تا آفریقای جنوبی و فراتر از آن، تغییرات اقلیمی، آلودگی و برداشت بیش از حد، این پهنه‌های آبی را به شدت تغییر می‌دهد. بسیاری از آن ها محو و نابود شده اند،  برخی دیگر در شرایط  طغیان، کناره های خود را به زیر آب می برند. بستر برخی دیگر حتی تغییر رنگ می دهد و به رنگ سبز در می آید. دیانا کوپانسکی، رئیس واحد اکوسیستم‌های آب شیرین و تالاب‌های برنامه محیط زیست ملل متحد[2] می‌گوید:

“امروزه، برخی از شناخته‌شده‌ترین و مهم‌ترین دریاچه‌های جهان، تنها سایه‌ای هستند از آن چه چند دهه پیش بودند”.

وی ادامه می دهد:

“ما باید این روند کاهشی را معکوس کنیم. اگر این کار را نکنیم، این روند می‌تواند برای صدها میلیون نفری که برای بقای خود به دریاچه‌ها وابسته‌اند، فاجعه‌بار باشد”.

در اینجا در آستانه ۲۷ آگوست، اولین روز جهانی دریاچه‌ها نگاهی دقیق‌تر می‌اندازیم به بزرگ ترین تهدیدهای دریاچه‌های جهان – و آن چه می‌توان در مورد آن ها انجام داد.

تغییر اقلیم

یک هیئت جهانی مرکب از متخصصان اقلیم به این نتیجه رسیده است که تغییرات اقلیمی، چرخه هیدرولوژیکی را بی‌ثبات می کند. چرخه هیدرولوژیکی سیستم دقیقی است که آب را در سراسر جهان توزیع می‌کند. آن ها می‌گویند افزایش دما، تبخیر را تشدید کرده و الگوهای بارندگی را تغییر می‌دهد. در برخی مناطق، این امر احتمال خشکسالی‌های منجر به کوچک شدن دریاچه‌ها را افزایش می‌دهد، مانند خشکسالی که تقریباً کیپ تاون، آفریقای جنوبی – محل زندگی ۴.۷ میلیون نفر – را از آب محروم کرد. در جاهای دیگر، افزایش تبخیر همراه با افزایش دمای هوا منجر به طوفان‌های شدید بارانی  و  طغیان دریاچه‌ها می‌شود. این آینده‌ای است که می تواند برای دریاچه تورکانا در کنیا، بزرگ ترین حوضه بیابانی جهان، اتفاق بیفتد. یک مطالعه  برنامه محیط زیست ملل متحد نشان داد که احتمالاً در دهه‌های آینده شاهد افزایش سیل خواهیم بود و 15 میلیون نفر را که در امتداد ساحل آن زندگی می‌کنند، تهدید خواهد کرد. در همان حال که در بسیاری مناطق کوهستانی، افزایش شدید دما، خطر وقوع پدیده‌ای به نام طغیان دریاچه‌های یخچالی[3] را افزایش می‌دهد. این سیل‌های بالقوه فاجعه‌بار می‌توانند زمانی رخ دهند که یخ‌های نگهدارنده دریاچه ذوب شده و آب را به سمت پایین سرازیر کنند.

شرح تصویر: دریاچه پوپو دومین دریاچه بزرگ بولیوی، در اثر ترکیبی ویرانگر از انحراف آب و تغییرات اقلیمی به یک دشت نمکی بی‌آب و علف تبدیل شد.

برداشت بیش از حد،کوپانسکی می‌گوید هرچند تغییرات اقلیمی مخرب بوده است، اما اغلب در مقایسه با کاری که انسان‌ها (با تخلیه آب دریاچه‌ها با سرعتی بیش از آن چه که بتوان آن­ها را دوباره پر کرد) انجام داده‌اند، رنگ می‌بازد. این آسیب می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد. گاهی اوقات، آب از دریاچه‌ها – و به همان اندازه مخرب از شاخه‌های فرعی آن ها – برای تأمین آب شهرها منحرف می‌شود. گاهی اوقات، از آن برای تأمین انرژی سدهای برق آبی استفاده می‌شود. اغلب، برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد بهره برداری قرار می گیرد. دریاچه آرال در آسیای مرکزی نمونه بارز زوال ناشی از آبیاری است؛ این دریاچه که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، از تغییر مسیر شاخه‌های فرعی‌اش در دهه ۱۹۶۰ به طرز چشمگیری خشک شد، اما این اتفاق در سراسر جهان، از جمله در دشت‌های مرتفع بولیوی، در حال رخ دادن است. در اینجا، دریاچه پوپو که زمانی دومین دریاچه بزرگ کشور بود، به دلیل ترکیبی ویرانگر از انحراف آب و تغییرات اقلیمی به یک دشت نمکی بی‌حاصل تبدیل شده است. گزارش سال ۲۰۲۴ برنامه محیط زیست ملل متحد و بخش آب سازمان ملل متحد نشان داد که منابع آب سطحی، از جمله دریاچه‌ها، در ۳۶۴ حوضه آبریز در سراسر جهان – تقریباً ۳ درصد از کل حوضه‌های آبریز – در حال کاهش یا از بین رفتن کامل هستند. تخمین زده می‌شود ۹۳.۱ میلیون نفر در این مناطق زندگی می‌کنند.

آلودگی

کارشناسان می‌گویند آلودگی، تهدیدی فزاینده برای دریاچه‌های جهان و جوامع اطراف آن ها است. فاضلاب خام و رواناب مزارع، به‌ویژه برای انسان‌ها و حیوانات ساکن دریاچه‌ها مشکل‌ساز هستند. این منابع آلودگی علاوه بر تزریق عوامل بیماری‌زا و آفت‌کش‌ها به دریاچه‌ها، اغلب حاوی فسفر و نیتروژن نیز هستند. در سطوح بالا، این مواد می‌توانند ماهی‌ها را بکشند، جلبک‌های سمی را تغذیه کنند و دریاچه‌ها را از اکسیژن محروم کنند و مناطق به اصطلاح مرده‌ای را ایجاد کنند که برای حیات آبزیان نامناسب است. این همان چیزی است که برخی دانشمندان معتقدند ممکن است در دریاچه ویکتوریا، بزرگ ترین دریاچه آفریقا، اتفاق بیفتد، جایی که افزایش نوع خاصی از باکتری، آب‌ها را به رنگ سبز درآورده است. در عین حال، افزایش تبخیر، برداشت بیش از حد، افزایش بارندگی و دمای بالاتر نیز می‌تواند کیفیت آب را بدتر کند.  برنامه محیط زیست ملل متحد کیفیت آب ۴۰۰۰ دریاچه بزرگ در سراسر جهان را رصد می‌کند. بیش از یک چهارم  آن ها به طور فزاینده‌ای کدر یا تیره می‌شوند و تقریباً ۱۵ درصد آن ها افزایش مواد آلی را تجربه می‌کنند. این دو نشانه بارز آلودگی از منابعی مانند شهرها، مزارع و کارخانه‌ها هستند. کوپانسکی می‌گوید:

“این نوع اعداد باید زنگ خطری باشند. ما نمی‌توانیم به برخورد با دریاچه‌ها مانند محل دفن زباله ادامه دهیم”.

راه حل ها

دریاچه‌ها ۹۰ درصد از آب شیرین سطحی جهان را تأمین می‌کنند و به همراه رودخانه‌هایی که آن ها را تغذیه می‌کنند، معیشت حدود ۶۰ میلیون نفر را تأمین می‌کنند. کوپانسکی می‌گوید هنوز برای تغییر سرنوشت بسیاری از دریاچه‌های در دیر نشده است. او می‌گوید برای انجام این کار، کشورها می‌توانند سه کار عمده انجام حال نابودی جهان دهند:

۱- پیشبرد آن چه که به عنوان مدیریت یکپارچه منابع آب شناخته می‌شود، یعنی یک فرآیند برنامه‌ریزی که استفاده از آب را در بخش‌های مختلف، مانند صنعت و کشاورزی، به گونه‌ای متعادل می‌کند که زندگی را بدون به خطر انداختن سلامت بلندمدت اکوسیستم‌ها بهبود بخشد.

۲- اتخاذ رویکردی در سطح حوضه آبریز برای مدیریت آب و کنترل آلودگی با مشارکت گروه‌های محلی و بومی، بخش خصوصی، کشاورزان و سایر ذینفعان برای رسیدگی به چالش‌های پیش روی دریاچه‌ها.

۳- در جمع‌آوری داده‌ها، پایش دریاچه‌ها و بهره برداری از آن ها سرمایه‌گذاری شود تا مشکلاتی مانند آلودگی قبل از رسیدن به سطح بحران، قابل پیشگیری باشد.

حفاظت از دریاچه‌های جهان بخش کلیدی چارچوب تنوع زیستی جهانی کونمینگ-مونترال، یک توافق بین‌المللی برای حفاظت از جهان طبیعی است. این توافق از کشورها می‌خواهد تا سال ۲۰۳۰، به میزان 30 درصد از آب‌های داخلی که شامل دریاچه‌ها نیز می‌شود، را حفظ و احیا کنند. کوپانسکی می‌گوید:

“خبر خوب این که ما دانش و فناوری لازم برای تغییر این وضعیت داریم. چیزی که واقعاً به آن نیاز داریم، اراده‌ای است که با تمام دریاچه‌هایمان در شان منابع گرانبهایی که دارند، رفتار کنیم”.

اولین روز جهانی بزرگداشت دریاچه در ۲۷ آگوست برگزار می‌شود. این بزرگداشت برای افزایش آگاهی در مورد اهمیت دریاچه‌ها و ارائه راه‌هایی برای حفاظت و احیای این پهنه‌های آبی طراحی شده است.

برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد به کشورهای سراسر جهان در حفاظت، مدیریت و احیای منابع آب شیرین، از جمله دریاچه‌ها، کمک می‌کند.

[1] Lakes around the world are in decline. Here’s why – and what can be done about it

[2] Dianna Kopansky, the head of the Freshwater Ecosystems and Wetlands Unit of the United Nations Environment Programme (UNEP).

[3] Glacial-Lake Outbursts