تحول ترویج کشاورزی و نظام¬های خدمات مشاوره¬ای در بخش عمومی در کشاورزی خرده مالکی. وضعیت موجود، شکاف ها و راه پیش رو

عنوان کتاب: تحول ترویج کشاورزی و نظام­های خدمات مشاوره­ای در بخش عمومی در کشاورزی خرده مالکی. وضعیت موجود، شکاف ها و راه پیش رو.

Transforming public agricultural extension and advisory service systems in smallholder farming. Status quo, gaps, way forward

نویسندگان: پویون یونگ و یاپنگ او

ناشر: سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، رم

تاریخ انتشار:۲۰۲۲

تعداد صفحات: ۲۰۱

در مقدمه کتاب این موضوع تصریح شده که نظام­های ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره­ای در بخش عمومی و دولتی برای رسیدن به امنیت غذایی ملی، بهبود معیشت های روستایی و تقویت مدیریت منابع طبیعی حیاتی­اند. با این حال این نظام­ها هم توسط اکثر دولت های ملی و هم توسط جامعه جهانی توسعه در سه دهه گذشته نادیده گرفته شده اند (Place, 2020).

ارزیابی و مستندسازی وضعیت کلی نظام های ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره­ای در بخش عمومی و دولتی دشوار بوده و نظام های مذکور نیز در  نقطه کانونی بحران قرار دارند.

کمبود نیرو، مسئولیت پذیری ضعیف، زیرساخت های ناکافی، محدودیت های مالی، عدم انسجام و رویکرد تفکیک­گرایانه و… از جمله چالش‌های اصلی اند که از مشارکت نظام های ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره­ای عمومی و دولتی در رسیدن به اهداف جلوگیری می­کنند.

در همان حال عواملی وجود دارند که از تحول طرفداری می کنند، نظیر گستردگی محتوای ترویج، شکست های حکمرانی، پیچیدگی در حال رشد نظام ترویج، کثرت گرایی در حال رشد و نیاز به سیستم­های کشاورزی-غذایی که تاب آور باشند. این­ها همگی بدل به انگیزه هایی برای تحولی چند وجهی در ترویج کشاورزی در سطح جهانی می شوند.             

اصلاح نظام های ترویج و مشاوره عمومی و دولتی در واکنش به ضرورت تحول و همسازی با تحولات، امری اجتناب ناپذیر است. در فصل دوم تحت عنوان “مروری بر ترویج کشاورزی و نظام های خدمات مشاوره­ای” ضمن اشاره به تغییرات در کارکردهای خدمات ترویج و مشاوره بیان می­گردد که  از انتهای دهه نود کشورها به اصلاحات متعدد بازارگرا و غیر بازارگرا مبادرت نمودند. این اصلاحات به طور عموم سه الگوی زیر را دنبال کردند.

۱) عدم تمرکز خدمات.

۲) برون سپاری خدمات به سازمان های خصوصی، غیر انتفاعی یا تجاری.   

۳) خصوصی سازی جزئی یا کامل خدمات.

در این فصل همچنین به توصیف ویژگی های رویکردهای توسعه نظام ترویج و مشاوره اثربخش مبادرت می­گردد. دلایل عمیقی برای اصلاحات ناموفق و ناکارآمدی ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره­ای عمومی و دولتی وجود دارد.

۱ –  پیوند بین آموزش- پژوهش- ترویج ضعیف است؛چون بودجه محدود و هماهنگی ضعیف است.

۲ –  خصوصی سازی در بسیاری از کشورها اکثر کشاورزان (یعنی کشاورزان خرده مالک) را از دسترسی به خدمات ترویجی و مشاوره ای محروم کرده است؛ در حالی که وظیفه دولت برای ارائه خدمات اساسی کالاهای عمومی تا حد زیادی به حداقل رسیده است.

۳ –  رویکردهای برون سپاری ترویج و مشاوره منجر به پروژه ای شدن، تکه تکه شدن و تضعیف پایداری نظام های ترویج و مشاوره شد.

۴ –  پاسخگویی در قبال کشاورزان(پاسخگویی به سمت پایین) محدود است.

۵ – نظام های ترویج و خدمات مشاوره ای دولتی موجود، مانند هر ترتیبات نهادی دیگر، به شدت در برابر تغییر مقاوم اند که دستیابی و حفظ تغییرات سیستمی را دشوار می‌کند.

۶ – چارچوب‌های حقوقی و سیاستی مرتبط با نظام های ترویج دولتی و مشاوره اغلب توسعه نیافته اند و در اکثر کشورهای در حال توسعه وجود ندارندکه این امر تعهد مالی ناسازگار دولت، سیاست‌های منسوخ شده و ناهمسو و اجرای ضعیف را تشویق می­کند (Blum et al., 2020;Swanson & Davis, 2014).

کمبود بودجه و عدم تمایل به افزایش سرمایه­گذاری در نظام های ترویج و مشاوره به مشکلاتی طولانی مدت تبدیل شده است. علاوه بر این، سیاست‌های کشاورزی و ترویج و مشاوره به دلیل تحلیل ضعیف سیاست‌ها، پیامدهای منفی ایجاد می‌کنند (Farrington et al., 2002).

در فصل سوم مطرح می­گردد که نظام های ترویج و مشاوره کشاورزی دولتی از نظر دسترسی، پاسخگویی، مقرون به صرفه بودن، سازگاری، پایداری و هماهنگی با چالش هایی روبرو هستند.این چالش ها مانع مشارکت کشاورزان در پذیرش و ارتقای فناوری و در عین حال تضعیف بهره­وری ترویج و مشاوره، تضعیف بهره­وری کشاورزی و تضعیف توسعه زنجیره ارزش کل می­گردند.

برای رسیدگی موثر به این چالش ها، ضروری است که یک بازنگری نظام مند از نظام های ترویج و مشاوره عمومی و دولتی فعلی کشاورزی داشته باشیم. در فصل چهارم تحت عنوان “اصلاح نظام های ترویج کشاورزی و خدمات مشاوره­ای عمومی: بینش ها و درس های فرا گرفته” گفته می­شود که اصلاحات مربوط به جنبه­های نهادی، منابع تجدید شونده و زیست محیطی باید طراحی و اجرا شود.

در حال حاضر، مطالعات قلیل موجود برای دستیابی به دیدگاه منطقه ای و جهانی ترویج و مشاوره و بازنگری وضعیت جهانی نظام های ترویج و مشاوره حتی در داخل مرزهای ملی کاملاً پیچیده است (Davis,2020)، و ادبیات موضوعی کم­تری در مورد نهاد، منابع و جنبه های محیطی اصلاحات نظام ترویج و مشاوره در دسترس است. هدف این گزارش آن است که وضعیت موجود نظام های ترویج و مشاوره بخش عمومی و دولتی را در سطح جهانی به آزمون گذارده و چارچوبی نظام مند را برای بازنگری آن ها ایجاد نماید، تا این شکاف پر شود.

این گزارش، نظام های ترویج و مشاوره کشاورزی را در بخش دولتی در نظام خرده‌ مالکی و مسیرهایی برای اصلاح و تقویت آن‌ها، با استفاده از متون سیستماتیک و گسترده مقالات مجلات، کتاب‌ها، دولت، گزارش‌های سازمانی و ارجاع به نظام های ترویج و مشاوره هشتاد کشور بررسی می‌کند. اکثریت هشتاد کشور مورد بررسی دارای نظام های ترویج و مشاوره کشاورزی غیرمتمرکز و کثرت گرا هستند، اگرچه بخش دولتی در برخی می­تواند ضعیف و ناکافی باشد. بخش دولتی در آفریقای شمالی، جنوب آفریقا، کشورهای کارائیب و بسیاری کشورهای آسیایی (به ویژه آسیای شرقی و جنوبی) ارائه دهنده اصلی خدمات ترویج و مشاوره کشاورزی است.

خصوصی سازی و کثرت گرایی در نظام ترویج و مشاوره در آفریقا تا حد زیادی از نظر خدمات ارائه شده، هماهنگی و پایداری ناکافی و ناقص است. از دهه نود نظام های ترویج و مشاوره در آمریکای لاتین تجربه عمیقی داشته­اند؛ تغییراتی که با تمرکززدایی، خصوصی سازی و سازماندهی مجدد نظام های ترویج و مشاوره دولتی مشخص می­شود.

منابع انسانی سالم و با کیفیت برای توسعه ای سالم و پایدار در سیستم های کشاورزی- غذایی و نواحی روستایی حیاتی است. به طور عمومی فقدان یک نظام توسعه اثربخش منابع انسانی، یکی از چالش های اصلی بخش کشاورزی است. در اکثر کشورهای مورد مطالعه نظام های ترویج و مشاوره کشاورزی در بخش عمومی، منابع مالی خود را از دولت ها دریافت می­کنند که به عنوان منبع اساسی مالی محسوب می­گردد. با این حال در بسیاری موارد تامین مالی که عمدتاً در سطح ملی اتفاق می‌افتد، برای حفظ عملکرد و کارایی کل سیستم ترویج و مشاوره کشاورزی کافی نیست.

این اثر در پنج فصل تنظیم شده است. فصل ۱ مقدمه ای را در باب پیشینه مطالعه به دست می­دهد. فصل ۲ مروری است بر نظام های ترویج و مشاوره کشاورزی در بخش عمومی با تمرکز بر تحول نهادی، گونه­شناسی ها و ویژگی های منطقه ای نظام های ترویج و مشاوره در بخش عمومی در سطح جهانی و همچنین جنبه های محیط سیاستگذاری، الزامات، منابع انسانی، منابع مالی و زیرساخت ها در هشتاد کشور. فصل ۳ چالش های اصلی اصلاحات، نوآوری های نظام های ترویج و مشاوره، در مورد دسترسی، پاسخگویی، مقرون به صرفه بودن، سازگاری، پایداری و هماهنگی نظام های مذکور را تحلیل می کند. فصل ۴، بر اساس مرور ادبیات، تجربه و درس­های آموخته شده از اصلاحات ترویج و مشاوره کشاورزی عمدتاً در هشتاد کشور را خلاصه می کند. فصل ۵ درس­های اصلی آموخته شده را خلاصه نموده و توصیه های سیاستی را برای بهبود اصلاحات ترویج و مشاوره ارائه می­کند.

در مجموع، اصلاح و تقویت نظام ترویج و مشاوره بخش عمومی برای بهبود دسترسی کشاورزان خرده‌مالک به فن‌آوری‌ها، نوآوری‌ها و بازارها نیازمند رویکرد زمینه‌ای بیش تر، منسجم و یکپارچه‌تر است.

کوشش­ها برای اصلاح ترویج و مشاوره عمومی باید شامل نیرویی نهادی، منابع، ترتیبات محیطی، فرمول­بندی مجدد الزامات نهادی، سرمایه­گذاری در منابع انسانی، تقویت سازوکارهای مالی، ارتقای همکاری، هماهنگی با آژانس های ترویج و مشاوره غیر دولتی و همچنین بهینه­سازی فضای سیاستگذاری است.

علاوه بر آن، چنین کوشش­هایی باید نیاز به توسعه ظرفیت کارکردی، هماهنگی نهادی، دیجیتالی شدن، توسعه زیرساخت، مدیریت دانش، نظارت و ارزشیابی عملکرد و تقویت پشتیبانی های سیاستگذاری در سطوح محلی، منطقه ای و ملی را در نظر گیرد. ضمن آن که تعبیه اولویت های ملی در راستای تغییر پیچیدگی در سیستم­های کشاورزی و غذایی و استفاده از رویکرد یکپارچه­تر و جامع­تر به ترویج و مشاوره، برای افزایش اثربخشی و بازده سرمایه­گذاری ضروری است. در فصل پنجم توصیه می­شود زمینه های زیر برای اصلاح و تقویت نظام­های ترویج و مشاوره عمومی کشاورزی دنبال گردد:

۱ –  بررسی و ارزیابی سیستم های ترویج و مشاوره عمومی فعلی برای شناسایی شکاف ها و مسیرهای اصلاح و نوسازی آن ها در راستای اهداف توسعه ملی کشاورزی.

اصلاح و نوسازی نظام های ترویج و مشاوره عمومی در اساس در راستای پر کردن شکاف چند وجهی در نظام های  موجود است. این به معنای اطمینان و تقویت دسترسی، مقرون به صرفه بودن، پاسخگویی و سازگاری ترویج و مشاوره کشاورزی هدفگذاری شده به ویژه در ارتباط با کشاورزان خرده مالک است. بنابراین، نظام­های ترویج و مشاوره عمومی ابتدا باید مورد بازبینی و ارزیابی قرار گیرند تا شکاف‌های آن‌ها که مانع از کمک به دستیابی به اهداف توسعه کشاورزی ملی و برآوردن نیازهای کشاورز می‌شوند، شناسایی شوند.  فرآیند بررسی باید یک رویکرد منسجم، یکپارچه و نظام یافته را اتخاذ کند و تمام اجزای سیستم نظام ترویج و مشاوره در شرایط ترتیبات نهادی، الزامات، ساز­ و کارهای تامین مالی و منابع انسانی، نظیمات زیرساختی، عملیات و محیط سیاست باید در نظر گرفته شوند.

۲ –  اصلاح موسسات ترویج و مشاوره عمومی با تمرکز بر اصلاح فرامین و ایجاد همکاری و هماهنگی با آژانس های غیر دولتی ترویج و مشاوره و در بین خود آن موسسات. اصلاح و تنظیم مجدد موسسات ترویج و مشاوره بخش عمومی باید ثبات ساختار نهادی را برای جلوگیری از ایجاد یک نظام شکننده در نظر گیرد. باید الزامات قانونی ترویج با این موارد توام و همراه گردد: تقویت ساز و کارهای تامین مالی، توسعه منابع انسانی و حمایت از سیاست و ایجاد سازوکارهای همکاری و هماهنگی با بخش غیر دولتی ترویج با فرمول بندی مجدد نهادی همسو و منطبق با اهداف توسعه ملی کشاورزی و نیازهای کشاورزان. علاوه بر آن، باید نظام ترویج و مشاوره کشاورزی با در نظر گرفتن فضاهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و به دقت برنامه ریزی و طراحی شود.

۳ – تقویتتوسعه منابع انسانی برای تربیت کارگزار کافی شایسته، انگیزه مند و انعطاف پذیر ترویج و مشاوره کشاورزی در بخش عمومی. دولت ها باید چارچوب های قانونی مناسب برای رویه‌های استخدام، پاداش و رفاه، و سیستم‌های ارزیابی عملکرد کارکنان ترویج و مشاوره در بخش عمومی را ایجاد کنند تا یک نظام توسعه منابع انسانی مؤثر برای تربیت چنین کارگزارانی پدید آید. به ویژه در باب شرایط استخدام کارگزاران ترویج به وضوح باید پیشینه تحصیلی کافی و تجربه فنی متناظر آن تصریح گردد.

استخدام پایدار باید با سیاست های مرتبط و بودجه کافی، منابع و یک ساز و کار استخدام اصلاح شده، به منظور مقابله با مشکلات پیری و عقب ماندگی فنی پرسنل ترویج و مشاوره دولتی تضمین شود. سیاست ها و مشوق­ها باید برای ایجاد مستمر ظرفیت های چند وجهی عوامل ترویج و مشاوره به ویژه از دیدگاه نظام نوآوری کشاورزی[۱]ایجاد شود. دولت ها باید حمایت مالی پایدار از سیستم های پرسنلی ترویج و مشاوره را تضمین کنند تا خطر فقدان منابع عملیاتی و وابستگی مالی به اعطا کنندگان را کاهش دهند. ضروری است که در این موضوع که اکثریت غالب کارکنان ترویج بخش عمومی تنها به فعالیت های مرتبط مشغول اند و می­توانند زمان کافی را به ارائه فعالیت­های ترویجی و مشاوره اختصاص دهند، اطمینان حاصل گردد.

۴ – تضمین پایداری مالی، حفظ کفایت منابع مالی برای پشتیبانی از نظام های ترویج و مشاوره عمومی.  دولت‌ها باید منابع مالی کافی را برای نظام های ترویج و مشاوره عمومی تامین نموده، جنبه‌هایی مانند حجم، در دسترس بودن، به موقع بودن و پایداری را پوشش دهند و در عین حال انگیزه‌های کافی را برای پرسنل ترویج و مشاوره عمومی تضمین کنند.

بودجه باید در درجه اول توسط بخش دولتی تامین شود. نسبتی معقول و کافی از بودجه باید توسط دولت مرکزی پرداخت شود؛ به ویژه، بودجه کافی عملیاتی و برنامه ای باید در سطوح فرعی (منطقه ای و محلی) در دسترس قرار گیرد. حقوق و رفاه کارگزاران ترویج و مشاوره باید صورت قانونی گرفته و از برنامه های منظم دولتی تأمین مالی شود. دولت‌های مرکزی و منطقه‌ای باید از پایداری مالی در بلندمدت و تعهد سیاسی از سوی دولت و قانون برای سیاست مالی حمایتی اطمینان حاصل کنند. در مواردی که بودجه عمومی ناکافی است، الگوهای جدید تامین بودجه ترویج و مشاوره با رعایت اصل انصاف باید در نظر گرفته شوند.ساز و کارهای تامین مالی تقاضا محور از طریق پرداخت مستقیم یا غیرمستقیم برای خدمات می تواند مکمل باشد.

 ۵ –  زیرساخت های سرمایه­گذاری را به روشی مداوم به منظور پیشبرد شرایط زیرساختی موسسات ترویج و مشاوره به ویژه در مورد موسسات محلی ارتقا دهید. این مورد یکی از مهم ترین اولویت های نظام های ترویج و مشاوره دولتی است. بهبود زیرساخت های عمومی نیازمند سرمایه­گذاری از سوی بخش های عمومی و غیر دولتی است، تا اطمینان حاصل شود که نظام های ترویج و مشاوره بخش عمومی واجد شرایط زیرساختی زیرند:

۱) دارای فضاهای اداری کافی و مجهز.

۲) وجود وسایط نقلیه اولیه( موتور سیکلت، دوچرخه و خودرو).

۳) عرصه برای تجربه اندوزی و نمایش فنآوری ها و واریته های جدید.

۴) مکان ها و امکانات آموزش کشاورزان(رایانه­ها، مکان ها و اتاق های جلسات.

۵) آزمایشگاه مجهز برای آزمون بذر، کود، ریز مغذی ها و خاک در سطوح منطقه ای و در صورت لزوم ملی.

۶ –  عملکرد نظام های ترویج و مشاوره عمومی مورد پایش و ارزشیابی قرار گیرد تا از کیفیت و موجودیت این نظام ها اطمینان حاصل گردد.

توسعه و اجرای یک چارچوب جامع، چند مقیاسی و سهل برای پایش و ارزشیابی نظام ترویج و مشاوره کشاورزی بسیار مهم است. بایش و ارزشیابی مطلوب نظام ترویج و مشاوره توسط موسسات دولتی برای آن ها بسیار مهم است. از این طریق می­توان شواهدی برای شناسایی شکاف ها و مسیرهای تقویت و اصلاح نظام های ترویج و مشاوره عمومی ایجاد کرد. چنین چارچوبی از پایش و ارزشیابی از یک سوی باید بر اساس پنج نقطه پیوند اصلی در سراسر فرایند ارائه خدمت یعنی نهاده‌ها، فعالیت‌ها، خروجی‌ها، نتایج و تأثیرات تفاوت قایل گردد. در هر پیوند، فعالیت های مرتبط با پایش و ارزشیابی هم در مورد پایش و ارزشیابی و هم در مورد ارزیابی باید با شاخص­های متناظر اجرا گردد. این شاخص ها باید در انطباق با واقعیت ها و ویژگی های چهار بخش کشاورزی اساسی یعنی کشت و کار، دامپروری، آبزی پروری و مکانیزاسیون باشند.

از دیگر سوی باید شاخص های پایش و ارزشیابی نهاده‌ها، فعالیت‌ها، خروجی‌ها، نتایج و تأثیرات چهار بخش کشاورزی در سطوح ملی،منطقه ای و محلی با توجه به این که انگیزه و هدف فعالیت های پایش و ارزشیابی در سطوح مختلف متفاوت است، در نظر گرفته شود. این به معنای آن است که ارائه چارچوب‌های شاخص مناسب‌تر برای هر سطح، در دستیابی به شواهد دقیق تر و معنادارتر کمک می­کند.

۷ – سیاست های توانمندساز برای تضمین پایداری ترویج و مشاوره عمومی علنی شوند. انتشار سیاست‌های توانمندساز برای اطمینان از دسترسی کشاورزان کوچک مقیاس به نظام های ترویج و مشاوره عمومی ضروری است.

ضروری است که همه کشورها سیاست های هدایتگر ارائه ترویج و مشاوره را تدوین کنند و در انطباق با اهداف توسعه ملی کشاورزی، لازم است مشخص شود که آیا مقررات یا سیاست هایی برای حمایت از نظام­های ترویج و مشاوره عمومی باید در قوانین گنجانده شود. دامنه قوانین، مقررات یا سیاست های توانمندساز باید جنبه­هایی مانند ترتیبات نهادی ،توسعه منابع انسانی، دستورات و مسئولیت ها، ساز و کارهای مالی پایدار، تنظیم و مدیریت زیرساخت، پایش و ارزشیابی و تعهدات قانونی را پوشش دهد. به همان اندازه مهم است که یک ساز و کار برای اجرای سیاست ها ایجاد شود.

 سیاست ها باید در قالب یک چارچوب قطعی متقابل تدوین شوند که سایر سیاست های بخشی مربوط را پوشش دهد. سیاست ها باید به توسعه یک محیط توانمندساز برای تقویت ظرفیت نظام ترویج و مشاوره در رویارویی با چالش های نوظهور مانند تغییرات آب و هوایی، کشاورزی دقیق، اهداف تغذیه و سلامت، جوانان و جنسیت، و سایر چالش های مربوط به دگرگونی سیستم های کشاورزی- غذایی  و تاب آوری کمک کنند. به همان اندازه نیز مهم است که سیاست ها به وضوح چارچوبی را برای تجزیه و تحلیل عملکرد نظام ترویج و مشاوره کشاورزی تعریف کنند.

کتاب دارای مجموعه ای نسبتا وسیع از منابع مورد استفاده است. همچنین در پیوست ارزشمند آن مجموعه­ای جالب از نتایج مطالعات موردی فراهم آمده است. کاربرد جداول، تصاویر ، نمودارها و باکس­های گویا از جمله جذابیت های کتاب است. ضمن آن که در خلال مباحث فصل سوم نیز تجارب کشورهای مختلف در قالب باکس ها توصیف شده است.

[۱]  Agricultural Innovation System(AIS)